تیسران، فرانسوافلیکس

[frānsuā feliks tisrān]
François Félix Tisserand
(ت. نوئی سن ژورژ، کوت دور، فرانسه 25 دی 1223/ 15 ژانویه‌ی 1845؛ و، پاریس، فرانسه، 29 مهر 1275/ 20 اکتبر 1896)، مکانیک آسمانی، اخترشناسی.
تیسران پسر کوچکترِ خانواده‌ای تهیدست اهل بورگونی بود. پدرش، که شغل چلیک سازی داشت، در زمانی که تیسران خیلی کوچک بود، مرد و مادرش هر دو بچه خود را بزرگ کرد. تیسران در مدارس شهرهای بون و دیژون و همچنین در دانشسرای عالی، که در هجده سالگی وارد آن گردید، محصلی با استعداد بود. همین که در 1245 با درجه‌ی اجازه‌ی معلمی (آگرژه) از تحصیل فراغت یافت، لووریه، شغل دستیار اخترشناسی در رصدخانه‌ی پاریس را به او پیشنهاد کرد.
لووریه ارزش و اعتبار نظریه‌ی قمری را که به کوشش دولونه، که دشمن شخصی او بود، تدوین شده بود مورد تردید قرار داد. بررسی نظریه را به تیسران واگذاردن و تیسران نتایجی را که دولونه گرفته بود به اختصار عرضه کرد و آنها را از راه تازه‌ای که بر اصول مکانیک تحلیلی یاکوبی استوار بود اثبات کرد. همچنین تیسران در تعمیم نتایج یاد شده آن چنان پیش رفت که آنری پوانکاره نوشت: «[تیسران] اهمیت نتایج بدست آمده را، شاید، بهتر از مؤلف درک کرده است» (Bulletin astronomique، 13 [1896]، 431).
این اثر پایاننامه‌ی دکتری تیسران شد و وی در 1247 از آن دفاع کرد. بعد از آن، تیسران مدتی را به اخترشناسی اختصاص داد، و در هیأت اعزامی به مالاکا برای رصد کردن کسوف سال 1247 شرکت جست. در رصدخانه‌ی پاریس، در بخش دوربین نصف‌النهاری، بخش زمین سنجی، و بخش دوربینهای استوایی به کار پرداخت.
تیسران، در 1252 به سمت مدیر رصدخانه‌ی تولوز و استاد اخترشناسی در دانشگاه آن شهر منصوب گردید. در طی پنج سال بعد، علاوه بر تجهیز دوباره‌ی رصدخانه، پژوهشهائی در زمینه‌ی تعیین نظری و عملی مدارهای سیارکها و اقمار، و اختلال در مدارهای آنها بعمل آورد. تیسران به تبیین نظریه‌ی پوتانسیئل نیز کمک کرد. او، که بسرعت شهرت یافته بود، با آن که از هنگام انتشار رساله دکتری خود کار مهمی انتشار نداده بود، در 1253 به عضویت مکاتبه‌ای فرهنگستان علوم برگزیده شد.
تیسران در 1257 از طرف دانشکده‌ی علوم پاریس برای تدریس مکانیک استدلالی، و، از 1262، برای تدریس مکانیک آسمانی استخدام شد. تیسران از آن پس تحقیقات خود را عمدتاً به رشته‌ی اخیر اختصاصی داد و در آن به طور کامل به پژوهش پرداخت؛ او در هر سال، به نحوی منظم، پنج تا شش یادداشت و مقاله درباره آن منتشر ساخت. در 1264 به نتیجه‌ی مهمی در مورد مساله‌ی سه جسم دست یافت. نیوکم، و پیش از او دولونه، (در مورد ماه) نشان داده بودند که راه‌های حل مسأله را می‌توان به کمک بسطهای مثلثاتی صرف بیان کرد؛ تیسران این روش کلی را بدست داد که، به وسیله‌ی تبدیل تماسی، محاسبه‌ی بسطهای مثلثاتی را برای هر کس عملاً میسر می‌سازد. تیسران در 1268 رابطه معروف به «معیار تیسران» را عرضه کرد؛ این معیار در مورد دو مداری بکار می‌رود که سیارکی یا ستاره دنباله داری پیش از او پس از گذر از نزدیک سیّاره‌ای در فضا ترسیم می‌نماید. رابطه‌ی یادشده تابع اجزائی از مدار است که تحت تأثیر اختلالی که جرم آسمانی متحمل می‌شود واقع نمی‌گردد. این معیار به میزان وسیعی برای اثبات یکی بودن یا یکی نبودن دو جرم آسمانی بکار می‌رود که در زمانهای متفاوت بر روی مدارهای متمایز سیر می‌کنند.
مهمترین اثر تیسران، کتاب Traité de mécanique céleste («رساله درباره‌ی مکانیک آسمانی») است که انتشار آن در 1268 آغاز شد و چند ماه پیش از درگذشت او به پایان رسید. چهار جلد رساله‌ی یادشده تحریری مطابق روز از Mécanique céleste اثر لاپلاس را عرضه می‌کند. در این چهار جلد، تیسران نظریه‌ی عمومی اختلال و کارهای لووریه درباره‌ی نظریه‌ی سیارات را عرضه می‌کند و درباره‌ی نظریه‌های مربوط به ماه، نظریه‌ی قمرها، محاسبه‌ی اختلالهای سیارکها، نظریه‌ی پوتانسیئل، و نظریه‌ی شکل اجرام آسمانی و حرکات وضعی آنها به بحث می‌پردازد. بعلاوه، تیسران مهمترین پژوهشهای تازه در زمینه‌ی این موضوعها تا پژوهشهای پوانکاره را مرور می‌کند. لاپلاس کارهای پیشینیانش را در متن کتاب خود گرد آورده و بنابراین گاهی نتایجی به حساب او گذاشته شده که از او نیست. از طرف دیگر، تیسران نوشته هر مؤلفی را عرضه می‌کند، آن را به صورت ساده در می‌آورد، و نتیجه پژوهش خود را در آن می‌آمیزد، بی‌آن که همیشه روشن سازد که کدام بخش کار او است. سی نوشته بدین شیوه در «رساله‌ی» او گنجانیده شده است. از آنجا که بیشتر مؤلفان کتابهای جدید در زمینه مکانیک آسمانی اطلاعات مورد نیاز خود را اغلب از این رساله اقتباسی می‌کنند تا از نوشته‌های اصلی، کارهای تیسران اینجا و آنجا پراکنده است بی‌آن که به اعتبار خود او گذاشته شود. اما تیسران، که فردی بسیار فروتن بود، خود این وضع را می‌پسندیده است.
تیسران در 1271 به ریاست رصدخانه‌ی پاریس منصوب گردید. در این سمت، طرح Catalogue photographique de la carte du ciel («فهرستنامه‌ی مصور نقشه‌ی آسمان») را، که دریاسالار ارنست موشه آغاز کرده بود، دنبال کرد، و در 1275 ریاست کنگره‌ی بین‌المللی نقشه آسمان را عهده دار شد. تیسران در 1257 به جای لووریه عضو فرهنگستان علوم گردید و در 1258 به عضویت دفتر طولهای جغرافیایی برگزیده شد.
تیسران در 1275 بر اثر سکته‌ی مغزی درگذشت، و سه دختر از او باقی ماند. وی هنگام اقامت در تولوز ازدواج کرده بود، اما همسرش به محض تولد اولین دخترش فوت کرد. وی در 1264 دوباره ازدواج کرد. همکاران او، که همه از دوستانش نیز بودند، از او به عنوان شخصی صادق، مهربان، و نسبت به منجمان جوان بسیار مشفق یاد می‌کنند. گفته می‌شود که سخنرانیهایش از وضوحی استثنایی برخوردار بود. این موهبتِ روشنی بیان در نوشته‌های او، که در نتیجه‌ی ایجاز و ظرافت در استدلال مطالعه شان بسیار آسان است، نیز دیده می‌شود.

کتابشناسی

یکم. کارهای اصلی.

از جمله نوشته‌های تیسران اینها هستند: «Extension d’après les principes de Jaconi de la méthode suivie par Delaunay dans sa théorie du mouvenent de la lune»، در JMPA، 13 (1868)، 255-303؛ Sur la théorie des perturbations planétaires (تولوز، 1875)، تجدید چاپ در ASEN، 7 (1878)، 261-274؛ Déplacement séculaire du plan de L’orbite du 8ème satellite de Saturne; mouvement des apsides des satellite de Saturne, masse de l"anneau de Saturne (تولوز، 1877)، تجدید چاپ در AOAT، 1 (1880)، 1A-71A؛ « Développement de la fonction perturbation dan le.cas d’une forte inclinaison; perturbation de Pallas par Jupiter»، در AOP، 15 (1180)، C1-C52؛ «Parallaxe du soleil»، همان، 16 (1882)، 1D-48D؛ «Mouvement séculaire des plans des orbites de trois planèts»، همان، 1E-57E؛ «Sur le problème des trois corps»، همان، 18 (1885)، 1G-19G؛ Traité de mécanique céleste، 4 جلد (پاریس، 1889-1896؛ تجدید چاپهای اول و دوم، 1960)؛ و Leçons sur la détermination des orbites، ویراسته‌ی ژ. پرشو (پاریس، 1899).
تیسران هفتاد یادداشت در CAS (70-122 [1870-1896)] انتشار داد که بیشتر آنها در مقاله‌ها و کتابهای یادشده مندرجند. در BA، 1-13 (1884-1896)، که مؤسس و سردبیر آن بود، بیست و هشت مقاله‌ی کوتاه بچاپ رسانید که مهمترین آنها بدین قرارند: «Théorie de la capture des comètes»، 6 (1889)، 241-257، 289-292، که شامل «معیار تیسران» است؛ «État actuel de la théorie de la lune»، 8 (1891)، 481-503؛ «Perturbations... dans un Déplacement séculaire de l"equateur d’une planète et du plan de I"orbite de son satellite»، 11 (1894)، 337-343؛ و « Libération des petites planets»، 12 (1895)، 488-507.
تیسران، در زمینه‌ی تدریس و عامه‌فهم ساختن مطالب علمی، دو کتاب منتشر کرد با نامهای Recueil d"exercices sur le calcul infinitésimal (پاریس، 1876؛ چاپ دوم، به صورت مبسوط، 1896) و Leҫons de cosmographie (پاریس، 1895)، که با همکاری آ. آندوایه نوشته شده بودند. اثر اخیر مشتمل است بر فصلی درباره تاریخ اخترشناسی که عمدتاً از متن سه مقاله‌ای تشکیل شده است که تیسران در ABL منتشر کرده بود، با این عنوانها: «Perturbations et découverte de Neptune» (1885)، 805-845؛ « Mesure des masses en astronomie» (1889)، 671-723؛ و « Accélération séculaire de la lune» (1892)، 1B-32B. تیسران چهار مقاله‌ی تاریخی یا عامه فهم دیگر نیز برای ABL نوشت، به این شرح: «Quelques observatoires français 18ème siècle» (1881)، 736-765؛ «Planètes intramercurielles» (1882)، 729-772 (این موضوع در اینجا با تفصیل بیشتری مورد بحث قرار گرفته است تا در «رساله‌ی مکانیک سامانی»، چهارم، 524-528)؛ «Petites planètes» (1891)، 1B-20B؛ و « Mouvement propre du système solaire» (1897)، 1A-32A.

دوم. خواندنیهای فرعی

نوشته‌های زیرین، که فهرستشان برحسب تاریخ تنظیم شده است: « Discours pronouncés aux obsèque de F. Tisserand» در BA، 13 (1896)، 417-439؛ « François Félix Tisserand»، از ا. کاتالاندرو، در MNRA، 57 (1897)، 231-233؛ « Discours prononcés à l"inauguration de la statu de F. Tisserand à Nuits-St-Georges...»، از ل. باسو، آ. پوانکاره، و م. لووی، در ABL(1900)، 1E-19E (نیز BA، 16 [1899]، 401)؛ «Notice historique sur la vie et les travaux de F. Tisserand» از ژ. برتران، در MASIF، 47 (1904)، 269-282؛ و « Inauguration du nouveau monument de FTisserand»، از آ. لئوته، در IFASN، 4 (1962)، 559-571.
«رساله‌ی مکانیک آسمانی» موضوع نقدها و بررسیهای متعدد بود، که مفصّلترین آنها نوشته‌هائی است از ر. رادو، در BA، 6 (1889)، 15-26؛ 7 (1890)، 419-424؛ 11 (1894)، 102-110، و 13 (1896)، 300-306.
منبع مقاله :
گیلیپسی، چارلز کولستون، (1387) زندگینامه‌ی علمی دانشوران، ترجمه احمد آرام ... [و دیگران]، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول